De taalkundige rijkdom van Zuidoost-Fryslân

Description

Fryslân heeft een grote verscheidenheid aan streektalen en dialecten. Sommige zijn bijna uitgestorven en andere zijn springlevend. Het Friesch Dagblad zoekt deze zomer uit hoe het met de streektalen en dialecten is gesteld.

Vandaag: het Stellingwerfs.
Us talen  Geert Veldstra

Het Friese-taalgebied is de laatste vijf eeuwen steeds kleiner geworden. Zo verdween het Fries ten faveure van het Nederlands uit Waterland, West-Friesland, van Ameland en uit zeven Friese steden. De Groninger Ommelanden en het Duitse Oost- Friesland verruilden het Fries voor het Nedersaksisch. In het zuidoosten van de provincie Fryslân was de situatie andersom: daar werd steeds meer Fries gesproken, ten koste van het Nedersaksisch. ,,Et gebied daor Stellingwarfs praot wodt is groter as allienig de gemienten West- en Ooststellingwarf”, zegt taalkundige Henk Bloemhoff. Hij wijst daarbij naar Steenwijkerland en het Drentse Westerveld. Daarnaast werd in de achttiende en negentiende eeuw Stellingwerfs gesproken in grote delen van de toenmalige gemeenten Schoterland (opgegaan in Heerenveen) en Lemsterland (opgegaan in De Fryske Marren). Bloemhoff zegt dat die gebieden nu grotendeels Friestalig zijn, behoudens enkele uitzonderingen. De toename van het Fries in het oostelijke deel van de Stellingwerven kwam in eerste instantie door de komst van Friestalige veenarbeiders naar de veenstreek van Haulerwijk en Waskemeer aan het einde van de negentiende eeuw. In de twintigste eeuw kwamen ook nogal wat Friestaligen naar Donkerbroek. Bloemhoff is van origine neerlandicus, maar richtte zich na zijn studie al gauw op het Nedersaksisch. ,,An de iene kaante dee ik dat omdat et mien memmetael is en de tael van mien Stellingwarver omgeving. An de ere kaante ha’k ok veul interesse in de rieke geschiedenis van et Nederlaans én Nedersaksisch.” Bloemhoff vertelt dat de belangrijkste Oudsaksische tekst dateert van ongeveer 830. ,,Op et Ooldsaksisch volgde et stadium van et Middelnederduuts. Dat was in de laete middelieuwen de haandelstael van de Hanze en et wodde van Wolvege tot in Riga en Berlien praot, al was et gien echte ienhiedstael die de meensken sprakken.” In de middeleeuwen hoorde Stellingwerf eerst bij Drenthe, de provincie die net als Overijssel werd bestuurd door de bisschop van Utrecht. ,,In Frieslaand hadden ze de Friese vri’jhied en dat sprak de Stellingwarvers slim an. Even nao 1300 maekte Stellingwarf him los van de bisschop en gong onofhaankelik veerder. De meensken vuulden heur in poletiek opzicht verbunnen mit Frieslaand, mar niet wat de tael angaot. Dokementen in et Ooldfries of Middelfries ontstonnen hier dan ok niet. Wel in et Middelnederduuts, en laeter ok in oosters Nederlaans.” Grietenij In 1498 maakte hertog Albrecht van Saksen een einde aan de Friese vrijheid. Kort daarna verloor ook Stellingwerf zijn onafhankelijkheid en werd het als grietenij bij Fryslân gevoegd. In 1517 volgde de splitsing in twee grietenijen. Desondanks wist het grootste gedeelte van het gebied de Stellingwerver taal en cultuur te behouden. ,,Aldereerst vulen de meensken heur hier Stellingwarver, mar d’r is deurgaons gien aversie tegen Frieslaand. De meensken beschouwen heur hier behalven as Nedersaksisch ok wel as Fries, mar ze maeken, wat ofkomst en taelangaot, wel onderscheid tussen et Friese Frieslaand en de rest, heur eigen gebied dus.” Het Nedersaksische taalgebied kent verschillende dialecten met hun eigen uitspraak en spelling. Bloemhoff werkte sinds de jaren zeventig aan het Stellingwerver woordenboek, dat in 2004 werd voltooid. ,,Et Stellingwarfs is een streektael mit een toch aorig rieke literetuur.” De oudste teksten in het Stellingwerfs stammen uit de jaren dertig van de negentiende eeuw, zegt de taalkundige. Het gebruik van het Stellingwerfs wordt sinds de jaren zeventig gestimuleerd door de Stellingwarver Schrieversronte, de stichting waarvoor Bloemhoff jarenlang werkte. ,,Deurdat d’r now meer in et Stellingwerfs schreven wodt, wodt de tael serieuzer neumen. Veural deur et wark van de Schrieversronte is et imago van de tael de oflopen tientallen jaoren stokken beter wodden.” Volgens Bloemhoff had het Stellingwerfs na de oorlog een negatief imago. ,,Doe ik op de hbs zat praotten de leerlingen onder mekeer veural Nederlaans, omdat et Stellingwarfs as minderweerdig beschouwd wodde. Dat was jammer, want d’r hebben onderdehaand genoeg onderzuken west die zien laoten hebben dat meertaelighied krek veurdielen het.” De mensen voelen zich wel Fries, maar ze maken wel onderscheid tussen het Friese Fryslân en de rest Bloemhoff is niet somber over de toekomst van het Stellingwerfs. ,,Op schoele wodt et deur et vak hiemkunde an de jeugd deurgeven. Deurdat d’r staorigan hiel wat in et Stellingwarfs schreven wodt, wodt et ok vri’jvule lezen. Uut onderzuuk dee blieken dat 50 percent van de inwoners van beide gemienten minstens ien keer in de twie weken Stellingwarfs lest.” Voor Bloemhoff geeft een streektaal kleur aan de omgeving. ,,Et zol toch iewig zunde wezen as we besluten zollen om et Stellingwarfs niet langer te praoten?” Ook taalkundige bij de Fryske Akademy Siebren Dyk ziet het voortbestaan van streektalen als een keuze van de sprekers. ,,It sprekken fan dy talen giet net fansels, jo moate der permanint striid foar leverje.” Hij geeft aan dat er verschillende ideeën zijn over het voortbestaan van minderheidstalen. ,,Der binne lju dy’t it net sa slim fine as de ferskate talen ferdwine en wy aanst allegearre deselde taal sprekke. Dat hat foardielen foar de kommunikaasje, mar it ferskaat giet fuort.” Dyk ziet taal als een biologisch verschijnsel. Hij vergelijkt het taallandschap met de natuur. ,,Ek yn de natoer binne der bedrige soarten bisten en planten. As dy ferdwine wurdt de wrâld minder divers en earder ientoanich. Sa is it ek as de ferskate talen en dialekten ferdwine.”