De taal als boegbeeld van de eigen cultuur

Beschrijving

Fryslân heeft een grote verscheidenheid aan streektalen en dialecten. Sommige dialecten zijn bijna uitgestorven en andere springlevend. Het Friesch Dagblad zoekt deze zomer uit hoe het met de streektalen en dialecten van Fryslân is gesteld. Vandaag: Bildts en Amelands. Myn Bildt, dou bist ’n keuninkryk’, hangt aan de wand van Sytse Buwalda’s (foto) woning bij de Oude- Bildtdijk. Tussen deze dijk en Fryslân is in de zestiende eeuw de eerste Bildtpolder drooggelegd en bevolkt door dijkwerkers uit Zuid-Holland, Zeeland en Noord-Brabant. Zij namen hun taal mee, die zich in de Friese omgeving ontwikkelde tot het huidige Bildts. ,,Die tekst hew ik op ’n bôrd sette laten, doe’t ôns hait-en-die 25 jaar troud waren”, vertelt Buwalda. ,,Sij binne baidegaar an de Ouwe-Dyk geboren. Ons hait waar taalkundige en sâg foor de oorlog al in, dat ’t Bildts unyk waar en dat d’r heel wat deen worre most om die taal te behouwen”. Vader Hotze Sytses Buwalda begon de taal te inventariseren en heeft de spelling en de grammatica vastgelegd en deels zelf ontworpen. ,,Foor de spelling het hij ’t Frys as basis nommen.” Dit werk resulteerde uiteindelijk in het Bildts woordenboek waarvan in 1996, twee jaar na zijn overlijden in 1994, de eerste druk verscheen. Sytse Buwalda is fysicus, maar begon zich later steeds meer voor talen te interesseren. ,,Ik bin meer en meer ’n alfa-man worren.” Hij heeft het werk van zijn vader voortgezet en schrijft zowel boeken als toneelstukken in het Bildts. Afgelopen voorjaar verscheen van zijn hand het vuistdikke boek De Oasthoek- 150 jaar, dat samen met De Westhoek- Levend Verleden een beschrijving vormt van de eerste, westelijke, vier kilometer van de Oude-Bildtdijk. Van de ruim tienduizend inwoners van het Bildt spreekt ongeveer de helft Bildts. Volgens Buwalda is dit relatief gezien te vergelijken met de situatie van het Fries. ,,De taal is levendig. D’r wort in ’t Bildts skreven en songen, maar de kwaliteit laat soms wel ’s wat te wînsen over. Krekt as ’t Frys ferloedert ‘t Bildts. Werkwoorden worre omdraaid en almaar slúppe d’r meer, al dan niet moderne, Nederlânse woorden in de taal.” Volgens Buwalda wordt de taal over het algemeen het beste gesproken door mensen vanaf een jaar of veertig. Op de scholen wordt al vele jaren aandacht geschonken aan de taal. ,,Ons hait het in de jaren fyftig al ’n leer-leesboeky útbrocht met Bildtse teksten, dat op skoal lezen worre kon. Tunworig wort d’r in de les ok nag wel wat andacht besteed an ’t Bildts, maar op ’t skoalplain hore jou die taal kwalik meer. De kines prate ôndernander ider keer faker Nederlâns.” Buwalda zou het jammer vinden als de taal uiteindelijk verdwijnt. ,,Taal is foor mij ’n soort kultureel monumint dat je koestere motte krekt as befoorbeeld de Nachtwacht. ’t Is maar krekt wat foor waarde at men an kultuur hecht. Doe’t de Groate Kerk in St.-Jabik restoreerd worre sou, waren d’r ok goenent die’t de kerk wel plat skuve late wouwen. Dermet sou dus ’n stik kultuur ferdwine. Dat is ok soa wanneer at d’r gyn Bildts meer praat worre sou.” Buwalda probeert de taal zo zichtbaar mogelijk te houden door veel te schrijven in het Bildts. De Bildste cultuur is altijd vanuit de gemeente gesteund door partijen zoals de Frije Bilkerts waarvan Buwalda lid is. ,,D’r binne genog sorgen over de toekomst fan de Bildtse taal soadra at ’t Bildt met ândere gemeentes fuzere sil tot de nije gemeente Waadhoeke, na 2018. Deur samenwerking met de FNP út Menameradiel, Franekeradiel en Littenseradiel hope wij dat wij de Bildtse taal en kultuur beskerme en behouwe kinne.”Het Bildts is net als het Amelands en het Stadsfries een Nederlands dialect en lijkt daarom op deze dialecten. Toch zijn er op bepaalde punten grote verschillen. Volgens Buwalda komen die verschillen voort uit de herkomst van het Nederlands en het moment waarop de regio met een Nederlands dialect in aanraking kwam. ,,Dut is befoorbeeld te sien an de útgang fan de ferklainwoorden. In ‘t Stadsfrys en ’t Amelâns is de útgang fan de ferklainwoorden -ke, soa as bij meiske. In ’t Bildts is die útgang -y. In ’t Bildts prate wij over ’n maisy. Mooglik waar dut meer gebrúklik in Súd- Holland.”  Amelands  Ameland was net als Terschelling oorspronkelijk een Friestalig eiland. In de late middeleeuwen kwam het in handen van de graven van Holland waarmee de bestuurstaal Hollands werd. Geleidelijk nam de bevolking deze taal over waardoor het Amelands ontstond. ,,Maar ok op Amelân binne groäte fe’skillen in de dörpen ”, vertelt Antje van Seventer-Nobel uit Ballum. ,,Wij sègge òòd hòòt op sôder dewiel se in Hollum sègge oäd hòät op sôäder.” Volgens Van Seven- ter zijn die verschillen ontstaan in de tijd toen er nog geen verharde verbindingswegen waren op het eiland en de dorpen geïsoleerd lagen van elkaar. Het Amelands wordt nog veel gesproken, maar Van Seventer maakt zich net als Buwalda bij Het Bildt zorgen over de kinderen op de basisschool. ,,Op ut skoälplein wôd der gien Amelâns meär praat’n.” Ze is zelf gevraagd om lessen in het Amelands te geven. ,,Doë gáve se mij s’on swaar pak pepier. Dat wilde ik niët deurwôstele. Ik wilde wel spilletjes doën in ut Amelâns op ut skoälplein mar dat kon niët fanself want dan learde se niët genoch.” Van Seventer is bang dat de taal op de lange duur achteruit zal gaan door de komst van mensen van de wal en doordat schoolkinderen het minder gebruiken. ,,Dat sou sonde wese want de taël geëft un sweär dië bij ut eilân hoät. Ut is noä un bitke uut de oäde tiäd.” Taalkundige Sybren Dyk van de Fryske Akademy maakt zich minder zorgen over het voortbestaan van het Amelands. ,,Het wordt bijvoorbeeld door meer mensen gesproken dan de dialecten van Terschelling en Schiermonnikoog. Daarnaast is het voor Nederlandstaligen toegankelijker dan Aasters of Schiermonnikogers. Je gooit een Amelander sausje over het Nederlands en je spreekt het al gauw.” Samen met Van Seventer werkt Dyk momenteel aan een Amelander woordenboek. Het eerste Amelander woordenboek kwam uit 1978 van de Amelander Anton Oud. Dyk: ,,Dat was vooral een uitgebreide woordenlijst. Wij maken nu een tweede versie waarin ook een index zit om vanuit het Nederlands een woord op te zoeken.” Het woordenboek moet dienen als een hulpmiddel bij het schrijven in het Amelands. ,,Zo kan het gestimuleerd worden om meer in de taal te schrijven. Daarnaast is het voor toekomstige generaties van belang. Zij krijgen dan een beeld van de taal mocht het ooit verdwijnen.”